Edebiyat Sözlüğü....

ALEGORİ
Bir düşüncenin canlı bir varlık olarak anlatılması. Soyut bir düşünceyi
heykel ya da resim ile göstermek gibi. Örneğin adalet düşüncesinin gözü
bağlı ve elinde terazi bulunan bir kadınla anlatılması gibi.

ALİTERASYON
Şiir ya da düzyazıda bir uyum yaratmak amacıyla aynı sesleri taşıyan sözcükleri sık sık ve art arda tekrarlamak. Örneğin:
Seherlerde seyre koyuldum semayı, deryayı
Tevfik Fikret

Karşı yatan karlı kara dağlar kayıptır.
Dede Korkut

ANA DUYGU
Bir düşünceden çok bir duyguyu dile getirmek, okuyucu ya da dinleyiciye
hissettirmek, onların benliğinde yaşatmak amaçlı yazı ya da
konuşmaların öne çıkarmak istediği asıl duyguyu anlatır. Ana duygu bir
metnin özünü oluşturur. Metinde bu duyguyu destekler haldeki bütün
yardımcı duygu ve düşünceler hep ana duyguya bağlanarak onun daha
anlaşır ve duyulur olmasını sağlar. Ana duygu konu anlamına gelmez.
Konu anlatılan şey, ana duygu ise bu anlatılanlardan çıkan sonuçtur.

ANA FİKİR
Belirli bir konuda yazılmış eserlerin temelini oluşturan ve okuyucuya verilmek istenen asıl düşünce.

ANAGRAM
Bir sözcükteki harfleri kullanarak başka bir sözcük kurmak. Örneğin
sahip anlamındaki "malik" sözcüğü ile tamamlamak anlamındaki "ikmal"
sözcüğü kurulabilir. Anagram çoğunlukla özel isimlerde yapılır. Gerçek
isim yerine o isimdeki harflerle yapılan bir başka isim kullanılır.

ANAKRONİZM
Meydana geliş tarihi kesin olarak bilinen bir olayı yaşadığı zaman
belli olan bir kişiyi, değişik bir tarihte gerçekleşmiş ya da yaşamış
gibi gösterme. Örneğin Nasrettin Hoca’nın Timur ile ilgili fıkraları
gibi. Anakronizm bilgi eksikliğinden kaynaklanabilir ya da bir amaç
için bilinçli olarak yapılabilir.

ANALİZ
Bir bütünü parçalarına ayırarak detaylı inceleme. Bir edebi eserin
analizi, olayların, kişilerin ve üslupların ayrı ayrı incelenmesi
yöntemiyle yapılır. Analizden çıkarılan sonuç bir tartışma konusu
olursa bu duruma eleştiri (tenkit) denir.

ANEKDOT
Bir edebi eserde anlatılan bir olayın başlı başına ayrı bir bütünlük
gösteren parçasıdır. Kısa hikaye, fıkra, menkıbe anlamlarını da taşır.

ANJANBMAN
Şiirde cümlelerin bir dize ya da beyitte bitmeyip diğer dize, beyit
veya bendlere kaymasıdır. Türk şiirine Fransız şiirinden geçti.
Servet-i Fünun döneminde yaygınlaştı. Düzyazıyı şiire yaklaştıran
önemli bir üsluptur. Örneğin:

Geçen akşam eve geldim. Dediler:
Seyfi Baba
Hastalanmış, yatıyormuş.
- Nesi varmış acaba?
- Bilmeyiz, oğlu haber verdi
geçerken bu sabah.
- Keşke ben evde olaydım... Esef
ettim. Vah vah!
Bir fener yok mu, verin... Nerde
sopam?
Kız çabuk ol...
Gecikirsem kalırım beklemeyin. Zira
yol
Hem uzun, hem de bataktır...
Mehmed Âkif

ANLAM
Her sözcüğün anlattığı düşünce. Sözcükler birden fazla anlama gelebilir. Bu durumda anlamlardan biri öz anlam diğerleri mecaz anlamdır. Sözcükler zamanla yeni anlamlar alarak zenginleşebilir. Zamanla anlamlarının kaybetmelerine anlam daralması denir. Dar anlamı bulunan sözcüklerin anlamlarının genişlemesine de anlam genişlemesi denir.

ANLATIM
Duygu ve düşüncelerin sözlü ya da yazılı ifadesi. Edebiyatta daha çok
yazılı anlatım için kullanılır. Anlatımın aracı sözcüklerdir.
Sözcüklerin dilbilgisi kullarına uygun olarak sıralanmasıyla anlatım
ortaya çıkar. Edebiyatta anlatım genel olarak iki türde yapılır. Biri nesir (düzyazı) diğeri nazım (şiir).

ANTOLOJİ
Gerçek sanat eseri değerindeki örneklerin bir araya getirildiği derleme
yapıtlar. Yunanca anthos (çiçek) ve legein (toplama) sözcüklerinden
türemiştir. Batı’da ilk örneklerini Yunanlılar verdi. Gadaralı
Meleagros ile Makedonyalı Filippos’un Stephanos (Çelenk) isimle derlemeleri ilk antolojidir. Türkçe’deki ilk antoloji ise Ömer bin Mezid’in 1436’da yaptığı Mecmuatü’n Nezâir’dir. 83 şairin 397 şiirini kapsayan bu antolojiyi Prof. Dr. Mustafa Canpolat 1978’de Latin harfleriyle yayımladı.

ANTONİM
Ters anlamlı sözcükler. Sıcak-soğuk, iyi-kötü, acı-tatlı, kısa-uzun, güzel-çirkin gibi.

APOSTROF
Kesme işareti. Özel isimleri eklerinden ayırmak için (Ali’nin kalemi),
sözcükteki düşen bir harfi belirtmek için (n’olur=ne olur), sözcüğün
ekiyle karışmaması için (kola’nı içtin mi) kullanılır.

ARAÇSIZ ÜSLUP
Bir fikri, bir duyguyu söyleyenlerden doğrudan doğruya aktarmak. Monolog ve diyaloglar araçsız üslup örnekleridir.

ARKAİZM
Bir dilin eskimiş sözcüklerini ya da cümle kuruluşlarını kullanarak edebi eser yaratma. Bu eserlere arkaik denir.

ASALET
Edebi eserlerde terbiye dışı, çirkin, bayağı, müstehcen ve galiz sayılan sözcüklerden kaçınmak. Edeb-i kelam ya da mümtaziyet de denir. Tersi eserlere hasaset adı verilir.

ASKI
Halk edebiyatında saz şairleri aralarındaki şiir yarışmalarında
kazananlara verilmek üzere duvara tüfek, kılıç, heybe, saz gibi şeyler
asardı. Bunlara askı, askıyı kazanmaya da askı indirmek denir.

ÂYÎNE
Sözcük anlamı aynadır. Herhangi bir şeyi veya hali yansıtan, gözönünde
canlandıran anlamında kullanılır. Tasavvuf edebiyatında dünya, Allah’ın
tecelli ettiği bir aynadır